Að gefnu tilefni: Enn um tengsl ríkis og kirkju

Í bakþanka sínum, Aðskiljum til jöfnuðar, sem birtist í Fréttablaðinu 21. júní síðastliðinn, lætur Kolbeinn Proppé að því liggja að Þjóðkirkjan í núverandi mynd heyri til liðnum tíma og hafi einungis haldið velli fram á þennan dag því hún sé „teng[d] við ríkisstyrkta öndunarvél sem ég og þú og allir aðrir skattgreiðendur borga". Kolbeinn virðist ennfremur þeirrar skoðunar að hér komi fram mikill ójöfnuður sem gangi freklega gegn rétti og frelsi annarra og hljóti að vinna gegn því samfélagi sem við viljum tilheyra. Því skuli „Aðskilj[a] til jöfnuðar".

Látum það liggja á milli hluta að sá aðskilnaður er þegar orðin að flestu leyti, enda er Þjóðkirkjan sjálfstæð stofnun og sjálfstæður réttaraðili sem ber réttindi og skyldur að lögum. En burtséð frá því er Þjóðkirkjan ekki hafin yfir gagnrýni frekar en annað í mannlegu samfélagi, og er rétt og skylt að benda á það sem betur má fara þegar hún er annars vegar. Þá er sjálfsagt að gera breytingar til bóta á ríkjandi fyrirkomulagi þegar þess gerist þörf og vilji stendur til þess. Þjóðkirkjan er þar ekki undanskilin.

En í þeirri umræðu duga ekki til formálalausir þankar á borð við þá sem Kolbeinn leggur fram. Það er eðlileg krafa að rétt sé farið með málavexti, enda leitt þegar málflutningur verður villandi og áróðurskenndur, eins og svo oft vill verða þegar Þjóðkirkjan er gagnrýnd. Það sýnir sig ekki síst þegar kemur að fjárhagslegum samskiptum Þjóðkirkjunnar og ríkisins, hina „ríkisstyrkt[u] öndunarvél" sem Kolbeinn kallar svo. Þó það sé til að æra óstöðugan - svo oft hefur þessi misskilningur verið leiðréttur - get ég ekki látið hjá líða að minna á hið rétta í þessu samhengi.

Tekjur Þjóðkirkjunnar byggja á lögvörðum samningi við ríkið á grundvelli kirkjueigna. Samkvæmt honum afhendir Þjóðkirkjan ríkinu miklar eignir sem á móti greiðir tilteknum fjölda presta og starfsmanna Þjóðkirkjunnar laun. Þessi samningur hefur ekkert að gera með trúfrelsi né stendur gegn því! Þá er stór hluti af tekjum Þjóðkirkjunnar fólgin í sóknargjöldunum, sem eru félagsgjöld þeirra sem skráðir eru í Þjóðkirkjuna. Ríkið innheimtir þau fyrir Þjóðkirkjuna sem og fyrir önnur trúfélög. Hvað sóknargjöldin varðar má geta þess að ríkið hefur ítrekað skert þau með einhliða lagasetningu frá því sem samið var um þegar núverandi fyrirkomulagi var komið á.

Hér er um tekjur Þjóðkirkjunnar að ræða að langstærstum hluta. Í þessu samhengi má líka hafa í huga að Þjóðkirkjan veitir landsmönnum öllum víðtæka þjónustu óháð trúfélagsaðild. Auk þess stendur hún vörð um mikil menningarverðmæti sem fólgin eru í gömlum kirkjum sem ríkið hefur friðlýst. Þá er ótalin öll sú blómlega menning sem Þjóðkirkjan ræktar með margvíslegu móti um land allt.

Í þessum efnum er síður en svo gengið á rétt einstaklinga eða annarra trúfélaga, ólíkt því sem Kolbeinn lætur að liggja. Raunin er sú að mannréttindadómar hafa fallið sem taka af öll tvímæli um að staða Þjóðkirkjunnar gangi ekki gegn trúfrelsisákvæði stjórnarskrárinnar og almennum mannréttindum. Þá ber ennfremur að geta þess að þar sem skilið hefur á milli Þjóðkirkjunnar og annarra trúfélaga í fjárhagslegum efnum hefur Þjóðkirkjan bent á að eðlilegt sé að ríkið rétti við hlut þeirra. Það var meðal annars gert árið 2000 í tengslum við kristnitökuhátíðina.

Það sem mönnum finnst um Þjóðkirkjuna og erindi hennar gildir einu í þessu samhengi. Þjóðkirkjan á sjálfsagt tilkall til þeirra réttinda sem eðlileg þykja í réttsýnu samfélagi þar sem farið er að lögum. Enda þótt annað mætti skilja af grein hans leyfi ég mér að ætla að Kolbeinn Proppé sé mér sammála um það.

Guðleysi

Guðleysi er andstæða guðstrúar. Guðleysi felur í sér þá staðhæfingu að Guð sé ekki til. Guðleysingi er sá sem hafnar því að Guð sé til.

Guðleysi er jafnframt heimsskoðun, þ.e. tiltekið viðhorf og afstaða til lífsins og tilverunnar.

Allir eiga sér heimsskoðun! Allir leitast við að svara þeim grundvallarspurningum sem lífið vekur í huga og hjarta sérhvers manns - spurningum um uppruna og tilgang, merkingu og gildi, örlög og afdrif. Í gegnum þau svör mótar fólk sér heimsskoðun, sem hefur grundvallaráhrif á allt líf þess. Fólk getur haft litla sem enga hugmynd um eigin heimsskoðun og hún getur verið illa ígrunduð, en það breytir því ekki að allir, hvort sem þeir vita það eða ekki, hafa tiltekna heimsskoðun. Í raun getur fólk ekki annað en haft heimsskoðun.

Heimsskoðun er eins og gleraugu sem við setjum á okkur og virðum og túlkum lífið og tilveruna með. Í gegnum heimsskoðun okkar sækjum við skilning okkar á lífinu og túlkum upplifun okkar og reynslu af því. Góð heimsskoðun gefur rétta og skýra mynd af lífinu og tilverunni. Vond heimsskoðun gefur ranga og bjagaða mynd af lífinu og tilverunni.

Heimsskoðun getur verið af margvíslegum toga, en grundvallandi þáttur í hverri heimsskoðun er sú afstaða sem tekin er til Guðs eða hins yfirnáttúrulega, þ.e. til hinsta eðlis veruleikans. Á grundvelli þess hvernig við svörum spurningunni um Guð byggjum við svör okkar við öllum öðrum spurningum lífsins. Heimsskoðun er því annað hvort veraldleg, þ.e. guðlaus, eða byggð á einhverskonar guðstrú.

Heimsskoðun sem grundvallast á guðstrú er fólgin í því að sjá og túlka lífið í ljósi þess að á bak við það sé almáttugur, algóður, persónulegur og rökrænn Guð, sem skapaði alheiminn og er uppspretta lífsins. Guðlaus heimsskoðun er fólgin í því að sjá og túlka lífið í ljósi þess að á bak við það er ekkert þegar allt kemur til alls.

Guðlaus heimsskoðun er trúarleg sannfæring. Rétt eins og guðstrú þá er guðleysi „sannfæring um þá hluti, sem eigi er auðið að sjá" (sbr. Heb 11.1). Guðleysi byggir á frumspekilegri sannfæringu sem ekki verður sönnuð í eiginlegri merkingu. Þeir sem halda því fram að Guð sé ekki til verða að trúa því að sú staðhæfing sé sönn.

Eftir stendur spurningin hvor heimsskoðunin fellur betur að upplifun og reynslu okkar af lífinu, og jafnframt hvort sé stutt betri og skynsamlegri rökum, guðstrú eða guðleysi.