Guðstrú og Miklihvellur

Samkvæmt nýjum þjóðarpúlsi Gallups trúir mikill meirihluti íslendinga, eða alls 71 prósent, á Guð eða æðra máttarvald. Það eru ánægjulegar fréttir.

Hitt er athygli vert að einungis 22 prósent trúa því að Guð hafi skapað alheiminn. 68 prósent telja þess í stað að alheimurinn hafi orðið til í Miklahvelli sem svo er nefndur. Af þessu mætti ætla að kenningin um Miklahvell og trúin á Guð sem skapara alheimsins væru andstæður. (Þannig var möguleikunum raunar stillt upp í könnuninni.)

Þetta vekur upp ýmsar spurningar. Ein er sú hvernig Guð getur verið Guð í réttum skilningi þess orðs en ekki verið ábyrgur fyrir tilvist alheimsins. Það er umhugsunarvert.

Miklihvellur er sú viðtekna kenning að alheimurinn eigi sér upphaf. Samkvæmt henni er alheimurinn ekki eilífur heldur varð hann til á tilgreindu augnabliki í fortíðinni. Með öðrum orðum er hugtakið Miklihvellur notað um þann atburð sem markaði upphaf tímans og alls rúms, efnis og orku. Samkvæmt því var alheimurinn alls ekki til fyrir Miklahvell.

Miklahvellskenningin hefur verið svo ríkulega staðfest með athugunum og mælingum að „í dag trúa nánast allir því að alheimurinn hafi orðið til í Miklahvelli", svo vitnað sé til orða hins þekkta eðlisfræðings Stephen Hawking.

Hvaða þýðingu hefur þetta?

Segjum að þú sért í gönguferð með vini þínum og heyrir allt í einu gríðarlega mikinn og háværan hvell. Þú lítur skelfingu lostinn á vin þinn og spyrð hvað í ósköpunum hafi gerst. Vinurinn horfir á þig af nokkurri undrun og segir síðan af stillingu: „Vertu nú rólegur. Ekkert gerðist. Það var ekkert sem orsakaði þennan hvell. Þú þarft ekki að hafa neinar áhyggjur. Hann kom upp úr engu."

Þú mundir ekki fallast á jafnfráleitt svar. Þú veist mætavel að af engu kemur ekkert og að allt sem verður til á sér orsök.

Það sem gildir um lítinn hvell á líka við um mikinn hvell. Að alheimurinn eigi sér upphaf merkir að hann á sér orsök. Sú orsök er eðli málsins samkvæmt utan og ofan við alheiminn sjálfan því hún orsakaði alheiminn. Hún er því handan tíma, rúms, efnis og orku. Orsökin er utan og ofan við hinn náttúrulega veruleika sem alheimurinn er og því er hún í réttum skilningi yfirnáttúruleg. Sem orsök tíma, rúms og efnis er hún jafnframt óbundin af tíma, rúmi og efni og þar af leiðandi eilíf, rýmislaus og óefnisleg.

Hvað svo sem slík orsök er kölluð er síður en svo óviðeigandi að kalla hana Guð. Raunar er það í hæsta máta skynsamlegt.

Ummæli breska eðlisfræðingsins Arthur Eddingtons koma hér til hugar: „Upphaf alheimsins felur í sér slíka erfiðleika að þeir eru óyfirstíganlegir nema við séum tilbúin til að líta á það sem hreint og beint yfirnáttúrulegt." Margir vísindamenn hafa tekið undir það, meðal annars eðlisfræðingurinn Robert Jastrow, sem gekk enn lengra í ummælum sínum: „Stjörnufræðingar hafa málað sig út í horn. Með eigin aðferðum hafa þeir sýnt að alheimurinn varð til fyrir sköpun sem leiddi til alls sem fyrir augu ber . . . Að hér sé eitthvað að verki sem ég og aðrir myndum kalla yfirnáttúrulegt tel ég vísindalega sannaða staðreynd."

Hvers vegna gera sumir jafn skarpan greinarmun á sköpun alheimsins og Miklahvelli og áðurnefnd könnun ber vitni um? Ef til vill vegna sköpunarfrásögu Biblíunnar. Miklihvellur kemur þar hvergi beint við sögu svo sem von er.

Sköpunarfrásaga Biblíunnar er margslungin frásaga sem allt of sjaldan er lesin á sínum eigin forsendum og í eðlilegu og réttu samhengi. Þegar það er gert kemur hins vegar í ljós að ekki er um að ræða tilraun til að útskýra tilurð alheimsins í vísindalegum skilningi. Markmið sköpunarfrásögunnar er fyrst og síðast að bera fram með sínum hætti þá játningu að Guð er skaparinn og ennfremur að miðla þeirri trúarsannfæringu að ástæða þess að alheimurinn er til er sú að Guð ákvað að skapa hann.

Hér er engin mótsögn á ferð!

Í stað þess að grafa undan biblíulegri sköpunartrú skýtur kenningin um Miklahvell mjög svo sterkum vísindalegum stoðum undir þá skynsamlegu sannfæringu kristins fólks frá upphafi að „Í upphafi skapaði Guð himinn og jörð [þ.e. alheiminn]" (1Mós 1.1).

Það er sannarlega umhugsunarvert, hvað sem öðru líður.

* * * * 

Greinina má einnig lesa á www.tru.is

 

Aftur um tilvist Guðs

Til eru margskonar rök fyrir guðstrú. Þau eru af ólíkum toga. Sum eru vísindaleg, önnur heimspekileg. Enn önnur eru huglæg og byggja á persónulegri reynslu.

Heimsfræðirök leiða líkum að tilvist Guðs út frá þeirri staðreynd að alheimurinn er til. Heimsfræðirök má útfæra á ólíkan hátt. Grundvöllur einnar slíkrar röksemdarfærslu er sú forsenda að alheimurinn varð til. Ef alheimurinn er ekki eilífur þá hefur hann ekki alltaf verið til. Að því gefnu útskýrir alheimurinn ekki eigin tilvíst. Orsök alheimsins er því ekki að finna innan alheimsins sjálfs. Það hlýtur því að vera að til sé vera sem á ekki tilvist sína undir neinu öðru og er jafnframt orsök alls annars.

Ef fallist er á að ekkert verður til af engu, þ.e.a.s. að allt sem verður til eigi sér orsök, og að alheimurinn sjálfur hafi orðið til, þá er sú ályktun óhjákvæmileg að alheimurinn eigi sér orsök.

Til að komast hjá þeirri niðurstöðu þarf að hafna annarri hvorri forsendunni. Sumir gera það. Aðrir fallast á niðurstöðuna en lyfta öxlum og spyrja: „Hvað hefur þetta með Guð að gera?"

Áður en komið er að því er rétt að staldra aðeins lengur við sjálfa röksemdafærsluna. Grundvallarforsenda hennar er sú staðhæfing að alheimurinn sé takmarkaður í tíma og eigi sér upphaf. Sú staðhæfing nýtur bæði heimspekilegs stuðnings og vísindalegs stuðnings.

Látum vísindin liggja á milli hluta að sinni. Til að fá tilfinningu fyrir einni gerð heimspekilegra raka fyrir þeirri staðhæfingu að alheimurinn eigi sér upphaf getum við ímyndað okkur að við séum að lesa bók. Bókin sem við erum að lesa er rúmar þrjúhundruð blaðsíður að lengd. Við erum stödd á síðu þrjátíu og fimm. Til að komast á síðu þrjátíu og fimm þurftum við að lesa síðuna á undan henni. Til að komast á þá síðu þurftum við að lesa síðuna á undan henni og svo framvegis allt frá fyrstu síðunni. Í ljósi þess að bókin hefur að geyma upphafssíðu og ennfremur að við erum komin á síðu þrjátíu og fimm í bókinni er ljóst að við höfum aðeins lesið takmarkaðan fjölda blaðsíðna. En hvaða áhrif hefði það á lesturinn ef takmarkalausum fjölda blaðsíðna, þ.e. óendanlega mörgum blaðsíðum, væri nú bætt framan við bókina? Hvenær kæmumst við á síðu þrjátíu og fimm? Aldrei! Sama hversu lengi eða hratt við læsum myndum aldrei ná þangað.

Það sama gildir um röð þeirra atburða sem saga alheimsins saman stendur af. Við getum valið hvaða atburð sem er. Ef óendanlegur fjöldi atburða fór á undan honum (eins og reyndin væri í eilífum alheimi) hefði hann aldrei átt sér stað. Þetta segir okkur að alheimurinn hlýtur að eiga sér upphaf og þar með orðið til. Með öðrum orðum: Þegar við rekjum okkur eftir orsakakeðjunni aftur í tíma komum við að upphaflegu orsökinni, þ.e. frumorsökinni.

En hvað hefur þetta með Guð að gera?

Hér er ekki beinlínis um að ræða rök fyrir tilvist Guðs. En myndin tekur að skýrast þegar við leiðum hugann að því hvaða eiginleikum orsök alheimsins hlýtur að búa yfir.

Þegar við tölum um að sú orsök sé frum-orsök er átt við að hún er ekki sjálf osökuð af einhverju öðru. Það sem kemur fyrst er fyrst. Orsökin er ekki afleiðing einhvers annars. Hún er í réttum skilningi án orsakar og þar með eilíf. Þegar við tölum um orsökina sem frum-orsök er vísað til sambands hennar við allt annað. Hún er orsök alls annars. Allt annað en hún eru afleiðingar hennar. Án hennar væri ekkert annað til. Tilvist alls er grundvölluð á þessari orsök.

Sá orsakavaldur sem hér er lýst á mjög margt sameiginlegt með Guði kristinnar trúar. Í báðum tilfellum er um að ræða skapara alheimsins. Þá er orsakavaldurinn að öllu leyti handan alheimsins. Um er að ræða tímalausa veru sem ekki þiggur tilvist sína annars staðar frá og er um leið grundvöllur tilvistar alheimsins. Þar sem tilvist alheimsins er ekki nauðsynleg má rekja upphaf hans til ásetnings þessa orsakavalds. Í því ljósi hlýtur að vera um persónulega og vitræna veru að ræða. Þá er orsakavaldurinn ólýsanlega máttugur þar sem hann skapaði efnislegan alheim úr engu. Að síðustu má segja að þar sem alheimurinn væri ekki til nema fyrir það að hann var skapaður af þessum orsakavaldi þá býður alheimurinn upp á frekari eftirgrennslan um eðli og tilgang skapara síns.

Á grundvelli röksemdafærslunnar má draga þá ályktun að til er persónuleg og tímalaus vera, nægilega máttug og vitræn til að skapa alheiminn. Ennfremur má gera ráð fyrir því að þessi vera skapaði alheiminn af ástæðu. Hvað sem fólk kýs að kalla þennan orsakavald er ljóst að GUÐ er mjög svo viðeigandi titill.

Tilvist Guðs

Meira er rætt um guðstrú nú á dögum en oft áður. Að minnsta kosti er sú umræða með öðrum blæ en áður var, enda sýnist hverjum sitt þegar kemur að Guði og guðstrú. En hvernig sem sú umræða snýr sér hvílir hún öll á einni grundvallarforsendu, sem er tilvist Guðs. Er Guð til eða ekki?

Nú eru þeir til sem segja það engu máli skipta hvað fólki finnst eða hvað það telur sig hafa til síns máls. Guð sé ekki til, enda bendi flest til þess og skynsamlegt fólk ætti að átta sig á því. En eins og svo margir aðrir, og miklu fleiri en hinir raunar, vil ég halda hinu gagnstæða fram.

Sú staðreynd, að einhver skuli velta fyrir sér tilvist Guðs og komast að þeirri niðurstöðu að hann sé ekki til felur í sér mjög góð rök fyrir því tilvist Guðs. Nú ert þú, lesandi góður, ef til vill að spyrja þig hvað ég á við. Það sem ég á við er þetta: Sé eitthvað til yfirleitt, m.a. sá sem afneitar Guði, má færa góð rök fyrir því að Guð sé til.

Það sem ég hef í huga er hin aldagamla spurning: „Hvers vegna er eitthvað til fremur en ekkert? Hvernig gerum við grein fyrir því sem er, þ.e.a.s. veruleikanum, alheiminum? Hvaðan kom hann? Af hverju er hann til?"

Nú eru fjórar mögulegar útskýringar á tilvist alheimsins: Að alheimurinn sé hugarburður eða tálsýn og ekki til í raun og veru; að hann sé sjálfskapaður, þ.e. að hann hafi með einhverjum hætti skapað sjálfan sig; að alheimurinn sé til óháð öllu öðru og hafi því alltaf verið til; eða að alheimurinn hafi verið skapaður af einhverju sem er til óháð öllu öðru, einhverri eilífri veru sem geymir uppruna alls í sér.

Nú þurfum við að beita útilokunaraðferðinni.

Hvað fyrsta möguleikann varðar - að veruleikinn sé hugarburður - tók heimspekingurinn René Descartes af öll tvímæli. Ekki er unnt að efast um eigin tilvist án þess að sýna fram á hana um leið. Efi krefst þess að einhver efist, að einhver hugsi. „Ég hugsa, þess vegna er ég til." Eitthvað er því sannarlega til - hvað svo sem það annars er. Sé það hugarburður þá er a.m.k. sá til sem haldin er þeim hugarburði. Við getum útilokað fyrsta möguleikann.

Sú útskýring að alheimurinn hafi skapað sjálfan sig er fráleit og gengur þvert á alla skynsemi enda er sjálfsköpun röklegur ógjörningur. Sérhver afleiðing á sér orsök, enda verður ekkert til af engu. Ef eitthvað á að hafa skapað sig sjálft, þ.e. verið sín eigin orsök, verður það að hafa verið til áður en það varð til. En nú kemur eggið ekki á undan hænunni. Til að skapa sjálfan sig þyrfti alheimurinn að hafa verið til á undan sjálfum sér. Alheimurinn þyrfti að hafa verið til en um leið ekki verið til. Við getum útilokað annan möguleikann.

Sú hugmynd að alheimurinn skapaði sjálfan sig er iðullega orðuð með þeim hætti að alheimurinn hafi orðið til fyrir einhverja tilviljun (sem þá er gjarnan skilgreind með einhverju „vísindalegu" hugtaki). Það er mjög algengt að fólk haldi því fram til að forðast hugmyndina um skapara.

En hugsum málið. Ef þú kastar krónu í loftið þá eru helmingslíkur á því að þorskurinn eða landvættirnar komi upp. En hefur „tilviljun" þar einhver áhrif? Ef  krónunni væri nú kastað upp í lofttæmi, ávallt með sama hætti, alltaf frá sömu hlið, í nákvæmlega sömu hæð, af sama krafti og hún lenti á ávallt sama stað!? Sama hliðin kæmi alltaf upp. Það er vegna þess að orsakasamhengi hluta stýrist ekki af einhverjum ímynduðum krafti sem heitir „tilviljun". Það eru tilteknir þættir sem hafa áhrif á það hvernig krónan snýr sér og lendir, m.a. þyngd krónunnar, upphaflegur kraftur kastsins, loftmótsstaða, hversu hátt hún fer, hvar hún lendir o.s.frv. Tilviljun leiðir ekki til niðurstöðunnar því að tilviljun sem slík er ekki til. Hún er ekki raunveruleg. Hún er ekki eitthvert afl eða orka. Hið ólíklegasta getur sannarlega gerst, en það er ekki tilviljun þegar það gerist. Líkur og tilviljun eru sitthvað. Það eru ávallt ástæður að baki, hversu óljósar sem þær kunna að vera. Tilviljun kemur engu til leiðar, hún orsakar ekkert. Tilviljun er alls ekki neitt og hefur því ekki áhrif á aðra hluti.

Og eins og áður sagði leiðir ekkert af engu. Ekkert getur ekki leitt til einhvers. Jafnvel David Hume, sá mikli efahyggjumaður, viðurkenndi þá staðreynd. Þegar sagt er að eitthvað verði til fyrir tilviljun þá erum við að segja að það varð til af engu - sem er bara bull. Í raun erum við að segja: „Ég veit ekki hvernig það gerðist."

En hvað með möguleika þrjú og fjögur, að alheimurinn hafi ekki orðið til, þ.e. að hann sé hreinlega til í sjálfum sér og hafi því alltaf verið til; eða að hann hafi verið skapaður af einhverju öðru, einhverjum eilífum veruleika, sem sé til í sjálfum sér?

Að segja að eitthvað sé til í sjálfu sér er að segja að það sé eilíft og geymi í sér uppruna alls annars. Ef eitthvað er til - við vitum að svo er - en skapaði sig ekki sjálft, þá hlýtur eitthvað að vera til sem alltaf hefur verið til, eitthvað sem geymir uppruna alls í sér. Hugsaðu aðeins málið. Ef það var einhvern tíma svo að alls ekkert var til, hvernig getur verið að eitthvað sé til núna? Staðreyndin er eftir sem áður sú að af engu leiðir ekkert. Sú staðhæfing er í samræmi við alla okkar reynslu og þekkingu, bæði hversdagslega og vísindalega. Auðvitað getur hver sem er reynt að sýna fram á hið gagnstæða, að eitthvað geti orðið til úr engu, þ.e. orsakalaust. Það eru þó engar líkur á að það takist.

Ólíkt hugmyndinni um sjálfsköpun er ekkert fáránlegt eða óskynsamlegt við hugmyndina um sjálfsstilvist, þ.e. að eitthvað sé til í sjálfu sér. Sjálfsstilvist er skynsamlegur möguleiki vegna þess að hann gengur ekki gegn lögmálum rökfræðinnar og því ekki gegn skynsamlegri hugsun.

En hvað er til í sjálfu sér? Er það alheimurinn sjálfur eða eitthvað utan hans?

Getur verið að alheimurinn hafi alltaf verið til og sé því til í sjálfum sér og því eilífur? Hugsum málið. Sé það svo þýðir það að óendanlega langur tími hefur liðið áður en allt gerist. Í eilífum alheimi hefur liðið óendanlega langur tími áður en ég skrifaði þessi orð. En hvernig fór ég að því að skrifa þessi orð? Ég hefði ekki átt að geta það. Til að þú áttir þig á því hvað ég á við skalt þú ímynda þér uppraðaða dómínókubba. Hafðu nú einn sérstakan kubb fyrir augum þér og bíddu þar til hann fellur. Ef óendanlega margir kubbar þurfa að falla uns hann getur fallið mun hann vitanlega aldrei falla. Hinir kubbarnir ná aldrei til hans. Þú getur því hætt að bíða. Alheimurinn er ekki eilífur. Alheimurinn á sér upphaf. - Og allt sem einu sinni verður til á sér orsök.

Þess má geta að vísindin kalla þetta upphaf „Miklahvell", þann atburð sem markar upphaf alls rúms, efnis, orku og tíma. Hér er því ekki aðeins um að ræða einhverja hugarleikfimi. Spurningin er auðvitað þessi: Hvað orsakaði þennan „hvell"? Ekki var það ekkert, eins og við höfum séð, og þaðan af síður tilviljun.

Kristin trú á stutt og mjög skynsamlegt svar: „Í upphafi skapaði Guð himin og jörð." (1Mós 1.1) Við stöndum eftir með aðeins einn möguleika. Eitthvað utan alheimsins orsakaði hann; eitthvað utan við og yfir hinum náttúrulega og efnislega veruleika, eitthvað yfirnáttúrulegt, eitthvað óefnislegt, eitthvað ótímalegt, eitthvað sem er óhjákvæmilega eilíft, ótrúlega máttugt og geymir uppruna alls í sér. Það köllum við Guð.

Þegar þú virðir fyrir þér málverk hvaða sannanir þarftu fyrir því að til sé málari? Engar vitanlega. Heilbrigð skynsemi þín segir þér að málarinn sé sannarlega til því án hans væri ekkert málverk. Nú hefur þú þetta undraverða málverk fyrir augum þér öllum stundum: alheiminn í allri sinni dýrð, fegurð og reglubundnu nákvæmni: jörðina og allt sem hún geymir, stjörnubjartan himingeiminn og allt sem í honum leynist, og sjálfa kórónu sköpunarverksins, þig sjálfa(n) og allt sem í þér er fólgið. Á bak við það er eilífur máttur sem er upphaf alls: almáttugur, persónulegur skapari - Guð.

* * * *

Þessi pistill var fluttur í útvarpsþættinum Víðsjá árið 2008

Greinina má einnig lesa á www.trú.is