Samkvæmt nýjum þjóðarpúlsi Gallups trúir mikill meirihluti íslendinga, eða alls 71 prósent, á Guð eða æðra máttarvald. Það eru ánægjulegar fréttir.

Hitt er athygli vert að einungis 22 prósent trúa því að Guð hafi skapað alheiminn. 68 prósent telja þess í stað að alheimurinn hafi orðið til í Miklahvelli sem svo er nefndur. Af þessu mætti ætla að kenningin um Miklahvell og trúin á Guð sem skapara alheimsins væru andstæður. (Þannig var möguleikunum raunar stillt upp í könnuninni.)

Þetta vekur upp ýmsar spurningar. Ein er sú hvernig Guð getur verið Guð í réttum skilningi þess orðs en ekki verið ábyrgur fyrir tilvist alheimsins. Það er umhugsunarvert.

Miklihvellur er sú viðtekna kenning að alheimurinn eigi sér upphaf. Samkvæmt henni er alheimurinn ekki eilífur heldur varð hann til á tilgreindu augnabliki í fortíðinni. Með öðrum orðum er hugtakið Miklihvellur notað um þann atburð sem markaði upphaf tímans og alls rúms, efnis og orku. Samkvæmt því var alheimurinn alls ekki til fyrir Miklahvell.

Miklahvellskenningin hefur verið svo ríkulega staðfest með athugunum og mælingum að „í dag trúa nánast allir því að alheimurinn hafi orðið til í Miklahvelli", svo vitnað sé til orða hins þekkta eðlisfræðings Stephen Hawking.

Hvaða þýðingu hefur þetta?

Segjum að þú sért í gönguferð með vini þínum og heyrir allt í einu gríðarlega mikinn og háværan hvell. Þú lítur skelfingu lostinn á vin þinn og spyrð hvað í ósköpunum hafi gerst. Vinurinn horfir á þig af nokkurri undrun og segir síðan af stillingu: „Vertu nú rólegur. Ekkert gerðist. Það var ekkert sem orsakaði þennan hvell. Þú þarft ekki að hafa neinar áhyggjur. Hann kom upp úr engu."

Þú mundir ekki fallast á jafnfráleitt svar. Þú veist mætavel að af engu kemur ekkert og að allt sem verður til á sér orsök.

Það sem gildir um lítinn hvell á líka við um mikinn hvell. Að alheimurinn eigi sér upphaf merkir að hann á sér orsök. Sú orsök er eðli málsins samkvæmt utan og ofan við alheiminn sjálfan því hún orsakaði alheiminn. Hún er því handan tíma, rúms, efnis og orku. Orsökin er utan og ofan við hinn náttúrulega veruleika sem alheimurinn er og því er hún í réttum skilningi yfirnáttúruleg. Sem orsök tíma, rúms og efnis er hún jafnframt óbundin af tíma, rúmi og efni og þar af leiðandi eilíf, rýmislaus og óefnisleg.

Hvað svo sem slík orsök er kölluð er síður en svo óviðeigandi að kalla hana Guð. Raunar er það í hæsta máta skynsamlegt.

Ummæli breska eðlisfræðingsins Arthur Eddingtons koma hér til hugar: „Upphaf alheimsins felur í sér slíka erfiðleika að þeir eru óyfirstíganlegir nema við séum tilbúin til að líta á það sem hreint og beint yfirnáttúrulegt." Margir vísindamenn hafa tekið undir það, meðal annars eðlisfræðingurinn Robert Jastrow, sem gekk enn lengra í ummælum sínum: „Stjörnufræðingar hafa málað sig út í horn. Með eigin aðferðum hafa þeir sýnt að alheimurinn varð til fyrir sköpun sem leiddi til alls sem fyrir augu ber . . . Að hér sé eitthvað að verki sem ég og aðrir myndum kalla yfirnáttúrulegt tel ég vísindalega sannaða staðreynd."

Hvers vegna gera sumir jafn skarpan greinarmun á sköpun alheimsins og Miklahvelli og áðurnefnd könnun ber vitni um? Ef til vill vegna sköpunarfrásögu Biblíunnar. Miklihvellur kemur þar hvergi beint við sögu svo sem von er.

Sköpunarfrásaga Biblíunnar er margslungin frásaga sem allt of sjaldan er lesin á sínum eigin forsendum og í eðlilegu og réttu samhengi. Þegar það er gert kemur hins vegar í ljós að ekki er um að ræða tilraun til að útskýra tilurð alheimsins í vísindalegum skilningi. Markmið sköpunarfrásögunnar er fyrst og síðast að bera fram með sínum hætti þá játningu að Guð er skaparinn og ennfremur að miðla þeirri trúarsannfæringu að ástæða þess að alheimurinn er til er sú að Guð ákvað að skapa hann.

Hér er engin mótsögn á ferð!

Í stað þess að grafa undan biblíulegri sköpunartrú skýtur kenningin um Miklahvell mjög svo sterkum vísindalegum stoðum undir þá skynsamlegu sannfæringu kristins fólks frá upphafi að „Í upphafi skapaði Guð himinn og jörð [þ.e. alheiminn]" (1Mós 1.1).

Það er sannarlega umhugsunarvert, hvað sem öðru líður.

* * * * 

Greinina má einnig lesa á www.tru.is

Prédikun flutt í Hofsósskirkju 6. febrúar 2011, á fimmta sunnudegi eftir þrettánda.

Náð sé með ykkur og friður frá Guði föður okkar og Drottni Jesú Kristi.

Jesús er að tala til okkar í dæmisögum í dag, eins og svo oft áður. Himnaríki er líkt akri sem maður keypti; það er líkt neti sem safnar fiski. Jesús tók oft dæmi af vettvangi daglega lífsins til að koma boðskap sínum til skila og gera hann skiljanlegri þeim sem hlýddu á hann. Dæmisögurnar fóru misjafnlega vel í þá sem hlustuðu. Sjálfir lærisveinarnir, sem voru með Jesú dag frá degi, þurftu stundum að biðja hann að útskýra dæmisögurnar fyrir sig því þeir áttuðu sig ekki alltaf á því hvað hann átti við. Við ættum því ekki að láta það trufla okkur of mikið þó að dæmisögur Jesú eða annað í Biblíunni ljúkist ekki upp fyrir okkur umsvifalaust. En það minnir okkur á að þegar Jesús talar í dæmisögum ættum við að hlusta sérstaklega vel.

Og ef til vill er það ástæðan fyrir því að Jesús notaði dæmisögur. Hann vill að við hlustum. Hann vill að við veltum orðum sínum fyrir okkur af alvöru og leggjum það á okkur að reyna að skilja merkingu þeirra og þýðingu. Að þurfa að hafa fyrir hlutunum kennir okkur að meta þá betur á eftir, eins og við vitum.

Jesús sagði aldrei neitt sem var merkingarlaust. Allt sem hann sagði var þrungið merkingu. Þó dæmisögurnar, eins og þær sem við heyrðum áðan, hljóma margar hverjar einfaldar og auðskiljanlegar, þá eru þær dýpri en svo að við getum skilið þær til fulls. Ástæða þess er sú að líkt og allt annað sem Jesús sagði eða gerði benda þær út fyrir sig, til þess veruleika sem Jesús er að reyna að leiða okkur fyrir sjónir og kalla okkur til - þ.e. til veruleika Guðs sjálfs, skapara himins og jarðar. Á bak við hverja dæmisögu er hann að tala til okkar og segja okkur eitthvað, um sjálfan sig og okkur sjálf.

Í dæmisögum guðspjallsins er Jesús að segja lærisveinunum frá himnaríki. Himnaríki var kjarninn í boðskap Jesú. Þegar Jesús hóf starf sitt boðaði hann fólki að himnaríki væri „í nánd", að það væri ekki langt undan. Jesús var ekki að benda á einhvern tiltekinn stað á landakortinu - þó það sé oftar en ekki fyrsta hugmyndin sem við gerum okkur af himnaríki. Nei. Jesús var að vísa til ákveðins veruleika eða ástands. Himnaríki, eða guðsríki, eins og það er líka nefnt, er fólgið í því þegar vilji Guðs ræður ríkjum. Himnaríki er að finna þar sem vilji Guðs er leiðandi og umbreytandi afl og allt í öllu.

Og til þess kom Jesús! Jesús kom til þess að opinbera okkur vilja Guðs. Þannig hóf himnaríki innreið sína inn í þennan heim með Jesú. Þess vegna er himnaríki „í nánd". Þess vegna er það nærri - vegna þess að hann kom inn í þennan heim; vegna þess að hann steig inn á vettvang sögunnar, gekk inn í þetta líf. Og með honum himnaríki, vilji Guðs. Með lífi og starfi Jesú, orðum hans og verkum, dauða og upprisu, hófst Guð handa við að umskapa þennan heim til þeirrar myndar sem hann ætlar honum. Það verk er þegar hafið þó því sé ekki ennþá lokið.

Hvað hefur það að gera með okkur? Allt! Það hefur allt með okkur að gera. Við erum öll kölluð til að taka þátt í því verki og leggja okkar til við að koma himnaríki á fót. Jesús kenndi okkur að biðja: „Tilkomi þitt ríki." Og það sem kemur á eftir er engin tilviljun: „Verði þinn vilji." Himnaríki er þar sem vilji Guðs er mótandi og fær að hafa áhrif. Að ganga himnaríki á hönd er fólgið í því að láta leiðast af vilja Guðs í sínu lífi og bera honum vitni í hugsunum, orðum og gjörðum. Að upplifa himnaríki er því að upplifa Guð í sínu lífi og leyfa vilja hans að móta það allt - þannig er himnaríki innra með okkur, eins og Jesús sagði.

En það er samt annað. Himnaríki kemur ekki af sjálfu sér. Það er ekki sjálfgefið. Við verðum að opna líf okkar fyrir vilja Guðs. Himnaríki fæst ekki gefins, það er ekki ódýrt. Eins og fram kemur í dæmisögunum verðum við að leggja eitthvað af mörkum, eitthvað á móti. Himnaríki er eitthvað sem þarf að fórna miklu fyrir. Báðir mennirnir í dæmisögunni seldu allar sínar eigur. Það er ekki lítið. Það er í raun miklu meira en margir eru tilbúnir til að leggja út. Það er nefnilega framandi viðhorf í hugum margra að það sem sé í raun og veru dýrmætt hljóti að kosta mikið. Margir halda þvert á móti að hægt sé að fá öll heimsins gæði fyrir lítið sem ekkert.

Var það ekki slíkur hugsunarháttur sem leiddi til þess tjóns sem varð hér á Íslandi. og svo víða um heim. Fólk hélt að það væri hægt að ganga að flestu sem gefnu og alltaf hægt að fá meira og meira án þess að þurfa að leggja neitt raunverulega á móti. Og það var sama hvað sumum áskotnaðist. Það var ekki nóg. Það þurfti alltaf eitthvað meira. Ein perla dugði ekki. Nú má reyndar ekki alhæfa í þessu samhengi. Auðvitað hugsuðu ekki allir svona. En margir gerðu það með einum eða öðrum hætti. Of margir. Og hinir sem gerðu það ekki þurfa líka að gjalda fyrir ástandið með einum eða öðrum hætti. Auðvitað kom svo að því að allt var orðið svo þungt enda svo mikið færst í fang að enginn stóð undir því og allt hrundi. Já, viðhorf hafa afleiðingar.

Við getum svo auðveldlega misst allt úr höndunum - af því að við erum svo upptekin við að eltast við okkur sjálf og okkar eigin vilja og langanir, að við áttum okkur ekki á því hvað við höfum, hvað okkur er gefið og hvað okkur stendur til boða ef við viljum þiggja það. Við getum misst af himnaríki, af Guði sjálfum! Sá möguleiki er fyrir hendi. Við fáum nefnilega að velja. Við fáum að velja á milli þess lífs sem Guð ætlar okkur og þess lífs sem við kjósum okkur sjálf í eigin valdi. Við fáum að velja á milli vilja Guðs og okkar eigin vilja. Og þegar allt kemur til alls eru aðeins til tvær tegundir af fólki held ég. Það er það fólk sem segir við Guð: „Verði þinn vilji" og það fólk sem Guð segir við: „Gott og vel, verði þinn vilji." Hvoru megin stöndum við? Við verðum að spyrja okkur að því.

En um hvað er verið að tala hér? Það er verið að tala um traust. Það er verið að tala um trú, um afstöðu, um hjartalag, um vilja. Það er verið að spyrja á hvað þú treystir í lífi þínu þegar allt kemur til alls? Hvað ert þú tilbúinn til að leggja á móti? Hvers virði er trúin þér þegar allt kemur til alls. Trú sem krefst einskis af okkur er býsna haldlítil. Trú sem engu þarf að fórna fyrir ristir grunnt.

Það er mikið talað um að skapa nýtt og betra samfélag á meintum rústum þess gamla. Í hugum margra felst bótin ekki síst í nýjum lögum, reglum og skrám. Það er gott og gilt svo langt sem það nær. En það gagnar lítið ef hugsunarhátturinn helst sá sami, ef viðhorfin breytast ekki, ef viljinn stefnir í sömu átt. Nýjar reglu og skrár eru engin trygging í þeim efnum og hafa aldrei verið.

Staðreyndin er sú að ef við horfum ekki lengra en nemur eigin vilja og löngunum þá breytist lítið. Ef við útilokum Guð úr lífi okkar, ef við ýtum honum til hliðar og hirðum ekkert um vilja hans, já, ef við látum sem hann sé ekki til, þá segir það sig sjálft að við höfum ekkert annað viðmið en okkur sjálf. Í því liggur líka vandinn, segir Jesús. Maðurinn hefur svo lítið pláss fyrir Guð vegna þess að hann er svo upptekin af sjálfum sér. Við verðum því að fórna sjálfum okkur, ef svo má segja. Við verðum að leggja okkur sjálf til hliðar. Við verðum að hliðra til, búa til pláss. Það er fórnarkostnaðurinn. Þess vegna er himnaríki dýrt. Og þess vegna rennur það mörgum úr greipum.

Himnaríki kostar okkur mikið af því að það kallar okkur til fylgdar. En það er þess virði vegna þess að það kallar okkur til fylgdar við Jesú Krist. Himnaríki er dýrt vegna þess að kostar okkur lífið. En það er þess virði vegna þess að það lýkur upp fyrir okkur og leiðir okkur á vit hins sanna lífs.

Merkir þetta að við látum eins og við séum ekki til, að við skiptum ekki máli, að vilji okkar, langanir og þrár hafi ekkert að segja? Nei, langt í frá. Þetta merkir umfram allt að við áttum okkur á því hver við erum í raun og veru, af hverju við erum, og lifum lífi okkar í ljósi þess.

Já, Jesús er að kalla okkur til fylgdar. Hann er að tala til þín. Hann er að kalla þig til fylgdar. Í þessum litlu og fallegu dæmisögum dregur hann upp þau dásamlegu fyrirheiti og þau óviðjafnanlegu gæði sem fólgin eru í himnaríki, sem taka fram öllu því sem við getum veitt okkur sjálf í þessu lífi. Að ganga á vit himnaríkis, að leggja traust okkar á Jesú, að gefa vilja Guðs pláss til áhrifa í okkar lífi, er að ganga á vit þess lífs sem Guð ætlar okkur, sem er líf í fullri gnægð. Í því er himnaríki fólgið. Þangað vill hann leiða okkur, þig og mig. Veldu lífið, segir í fyrri ritningarlestri dagsins. Það er hvatningin til okkar. Og það er vilji Guðs og von að svo megi verða. Til þess kom hann. 

Hafðu það líka í huga, þegar þessum dæmisögum sleppir, að sérhvert atvik í lífinu, hvort sem það er stórt eða smátt, gleðilegt eða sorglegt, auðvelt eða erfitt, er dæmisaga þar sem Guð er að tala til þín. Listin að lifa lífinu er fólgin í því að hlusta eftir honum og reyna að átta sig á því sem hann er að segja og tilgangnum á bak við það. Það þýðir ekki að lifa fullkomnu lífi hér og nú. En það þýðir að lifa lífi sínu í trausti til Guðs sem er fullkomin og kallar okkur til fullkomins lífs hjá sér.

Dýrð sé Guði föður, syni og heilögum anda svo sem var í upphafi, er og verða mun um aldir alda. Amen.

* * * *

Guðspjallstexti dagsins: Matt 13.44-52

Enn sagði Jesús: „Líkt er himnaríki fjársjóði sem fólginn var í jörðu og maður fann og leyndi. Í fögnuði sínum fór hann, seldi allar eigur sínar og keypti akur þann. Enn er himnaríki líkt kaupmanni sem leitaði að fögrum perlum. Og er hann fann eina dýrmæta perlu fór hann, seldi allt sem hann átti og keypti hana. Enn er himnaríki líkt neti sem lagt er í sjó og safnar alls kyns fiski. Þegar það er fullt draga menn það á land, setjast við og safna þeim góðu í ker en kasta þeim óætu burt. Svo mun verða þegar veröld endar: Englarnir munu koma, skilja vonda menn frá réttlátum og kasta þeim í eldsofninn. Þar verður grátur og gnístran tanna. Hafið þið skilið allt þetta?" „Já," svöruðu lærisveinarnir. Jesús sagði við þá: „Þannig er sérhver fræðimaður sem orðinn er lærisveinn himnaríkis líkur húsföður sem ber fram nýtt og gamalt úr forðabúri sínu."

„Ég trúi á kristindóminn eins og ég trúi því að sólin hafi risið upp; ekki eingöngu vegna þess að ég sé hana heldur vegna þess að hennar vegna sé ég allt annað."

Svo sagði trúvarnarmaðurinn C.S. Lewis.

Kristin trú er heimsskoðun. Kristin trú dregur upp tiltekna mynd af veruleikanum; hún felur í sér ákveðið sjónarhorn á lífið og tilveruna. Lewis minnir okkur á að þegar horft er á lífið í ljósi kristinnar trúar fáum við skýra mynd af lífinu. Við sjáum það í réttu ljósi. Reynsla okkar og upplifun af lífinu verður skiljanleg. Lífið verður skiljanlegt.

Náttúruhyggja er líka heimsskoðun - guðlaus heimskoðun. Hún grundvallast á þeirri staðhæfingu að Guð sé ekki til. Líkt og aðrar heimsskoðanir gerir náttúruhyggja tilkall til að vera sönn og gefa rétta og sanna mynd af lífinu og tilverunni.

Náttúruhyggja er fólgin í því viðhorfi að hinn efnislegi veruleiki sé tæmandi lýsing á veruleikanum. Þegar Guði hefur verið kippt út úr myndinni stendur náttúran, þ.e. hinn efnislegi veruleiki, ein eftir. Meginstaðhæfing náttúruhyggjunnar er því sú að „alheimurinn er það eina sem var, er eða mun verða", svo vísað sé til fleygra orða Carl Sagan.

Samkvæmt náttúruhyggju er veruleikinn líkur lokuðum kassa. Allt sem gerist inni í kassanum má skýra á grundvelli einhvers annars sem gerist inni í kassanum. Ekkert utan kassans getur haft áhrif á nokkuð innan hans - enda er litið svo á að ekkert sé að finna utan hans. Það má með öðrum orðum gera grein fyrir öllu á náttúrulegum og efnislegum forsendum. Tilvist kassans er sjálfgefin. Allt á sér náttúrulegar og efnislegar orsakir. Allt er er skilyrt af náttúrunni og efninu þegar allt kemur til alls. Maðurinn er þar ekki undanskilin.

Hvað merkir þetta? Hverskonar mynd dregur náttúruhyggja upp af lífinu? Hvað leiðir af náttúrulegri sýn á lífið?

Ef náttúruhyggja er sönn þá er lífið aðeins tilviljunarkennd aukaafurð blindrar þróunar. Það er engin sérstök ástæða fyrir lífinu. Það er engin ástæða fyrir tilvist þinni. Það er engin hugsun á bak við lífið, ekkert hugvit. Lífið stefnir ekki að neinu marki. Með öðrum orðum er enginn tilgangur á bak við lífið þegar allt kemur til alls. Það er engin endanleg merking fólgin í lífinu. Við verðum því að beygja okkur fyrir fánýti og tilgangsleysi alls. Við lifum til þess eins að deyja í deyjandi alheimi. „Allt er hégómi og eftirsókn eftir vindi", svo gripið sé til biblíulegs orðalags.

Ef náttúruhyggja er sönn hefur lífið ennfremur ekkert gildi. Það er ekkert til sem heitir rétt og rangt eða gott og illt í eiginlegri merkingu. Allt er náttúrulegt og hluti af náttúrunni. Allt er einfaldlega eins og það er og hefur ekkert að gera með það sem okkur finnst að ætti að vera. Í guðlausum veruleika er saga alheimsins ekki fólgin í öðru en efni sem hlýtir blindum lögmálum eðlisfræði, efnafræði og líffræði. Við verðum því að beygja okkur undir siðferðislega afstæðishyggju og sjálfshyggju. Í guðlausum veruleika er algilt siðferði ekki til. Það eru aðeins til huglægar skoðanir á réttu og röngu og góðu og illu. Þegar þú segir að eitthvað sé rétt eða rang, gott eða illt, þá ert þú ekki að vísa til neins annars en þinna eigin skoðana, sem eru hvorki betri né verri en skoðanir annarra.

Ef náttúruhyggja er sönn þá býrð þú ekki yfir frjálsum vilja. Þú efnislega skilyrtur. Það eina sem greinir þig frá öðrum efnislegum hlutum er efnisleg samsetning þín og virkni. Gjörðir þínar eru ekki „þínar" í eiginlegum skilningi. Það er til lítils að lofa fólk eða lasta fyrir breytni sína. „Þú" - gjörðir þínar, hugsanir, langanir, ásetningur, tilfinningar o.s.frv. - ert ekkert annað en taugboð í heilanum á þér. Að telja sér trú um annað er blekking.

Hinn þekkti náttúruhyggjusinni og guðleysingi Richard Dawkins dregur hina náttúrulegu sýn á lífið saman í eftirfarandi orðum:

„Alheimurinn, eins og hann blasir við, er nákvæmlega eins og við er að búast ef það er, þegar öllu er á botninn hvolft, engin hönnun, enginn tilgangur, ekkert illt og ekkert gott, aðeins blint, miskunnarlaust tómlæti."

Fellur slíkt viðhorf að sýn þinni á lífinu og tilverunni? Rímar það við upplifun þína af sjálfum þér og lífinu?

Af hverju ættum við að trúa slíku viðhorfi? Af hverju ættum við að trúa því að náttúruhyggja sé sönn? Þeirri spurningu má svara á fleiri en einn veg. En sú spurning verður sannarlega áleitin í ljósi þess að samkvæmt náttúruhyggju er „trú" einungis taugboð í heila hvers og eins. Hún vísar ekki út fyrir sjálfa sig.

Allir náttúruhyggjusinnar „trúa" því að alheimurinn sé í eðli sínu skiljanlegur og þess vegna sé hægt að gera grein fyrir honum á skynsamlegum og rökrænum grunni. En á hverju er slík trú reist? Náttúruhyggja hefur ekkert svar við þeirri spurningu. Samkvæmt náttúruhyggju er hugur manns og heili eitt og hið sama. Samkvæmt náttúruhyggju er heilinn (og þar með hugsun okkar og skilningur) afleiðing blindrar þróunar án nokkurs markmiðs. Það er engin hugsun á bak við þá þróun. Hún er hugsunarlaus. Það er engin tilgangur á bak við hana. Hún stefnir ekki að neinu marki.

Af hverju ættum við þá að trúa nokkru sem leiðir af henni?

Þeir sem aðhyllast náttúruhyggju trúa því að hún sé sönn og leitast við að sannfæra aðra um gildi hennar. En ef náttúruhyggja er sönn þá er ekki til neitt sem heitir að trúa því að eitthvað sé satt því það eru ekki til neinir hugrænir atburðir af neinum toga. Á bak við þá sannfæringu að náttúruhyggja sé sönn er ekkert annað efnaboð í heila og rafeindir sem  skjótast þar frá einum stað til annars.

Náttúruhyggja grefur því undan sjálfri sér. Náttúruhyggja grefur undan þeirri skynsemi sem hún gerir tilkall til og byggir á. Við gætum allt eins hugsað okkur mann sem sagaði undan sjálfum sér greinina sem hann situr á. Náttúruhyggja ógildir því sjálfa sig. Náttúruhyggja er röklega mótsagnakennd. Rökleg mótsögn getur ekki verið sönn.

Í bók sinni The God Delusion segir Richard Dawkins:

„Í ljósi þess að lífið er afleiðing tilviljunarkenndrar þróunar er ósennilegt að skilningur okkar á því sé réttur."

Þetta er heiðarleg játning. Ef litið er svo á að viðhorf okkar til lífsins og skilningur okkar á því eru ekki fólgin í öðru en hugsunarlausum atómum á hreyfingu (sem sjálf eru afrakstur tilviljanakenndrar og blindrar þróunar) af hverju ættum við þá trúa þeim?

Lifir þú lífi þínu líkt og náttúruhyggja sé sönn? Lifir þú lífi þínu í ljósi þess að lífið hafi engan hinsta tilgang, merkingu eða gildi? Lifir þú lífið þínu í ljósi þess að gott og illt og rétt og rangt séu aðeins persónulegar skoðanir hvers og eins? Lifir þú lífi þínu í ljósi þess að þú berir ekki ábyrgð á gjörðum þínum?

Ef þú gerir það ekki en ert jafnframt náttúruhyggjusinni þá gengur þú lengra en heimsskoðun þín leyfir. Þú ert í mótsögn við heimsskoðun þína og berð þannig vitni um brotalamir hennar.

Ef þú gerir það ekki og ert jafnframt kristinnar trúar þá ert þú samkvæmur heimsskoðun þinni. Samkvæmt kristinni trú er hugsun og hugvit á bak við lífið. Á bak við lífið og tilveruna er skapari þess og höfundur - persónulegur, skynsamur og frjáls Guð sem jafnframt er grundvöllur siðferðisgilda og boða. Lífið og tilveran, og maðurinn þar á meðal, er handaverk hans og ber skapara sínum vitni.

Guðleysi er andstæða guðstrúar. Guðleysi felur í sér þá staðhæfingu að Guð sé ekki til. Guðleysingi er sá sem hafnar því að Guð sé til.

Guðleysi er jafnframt heimsskoðun, þ.e. tiltekið viðhorf og afstaða til lífsins og tilverunnar.

Allir eiga sér heimsskoðun! Allir leitast við að svara þeim grundvallarspurningum sem lífið vekur í huga og hjarta sérhvers manns - spurningum um uppruna og tilgang, merkingu og gildi, örlög og afdrif. Í gegnum þau svör mótar fólk sér heimsskoðun, sem hefur grundvallaráhrif á allt líf þess. Fólk getur haft litla sem enga hugmynd um eigin heimsskoðun og hún getur verið illa ígrunduð, en það breytir því ekki að allir, hvort sem þeir vita það eða ekki, hafa tiltekna heimsskoðun. Í raun getur fólk ekki annað en haft heimsskoðun.

Heimsskoðun er eins og gleraugu sem við setjum á okkur og virðum og túlkum lífið og tilveruna með. Í gegnum heimsskoðun okkar sækjum við skilning okkar á lífinu og túlkum upplifun okkar og reynslu af því. Góð heimsskoðun gefur rétta og skýra mynd af lífinu og tilverunni. Vond heimsskoðun gefur ranga og bjagaða mynd af lífinu og tilverunni.

Heimsskoðun getur verið af margvíslegum toga, en grundvallandi þáttur í hverri heimsskoðun er sú afstaða sem tekin er til Guðs eða hins yfirnáttúrulega, þ.e. til hinsta eðlis veruleikans. Á grundvelli þess hvernig við svörum spurningunni um Guð byggjum við svör okkar við öllum öðrum spurningum lífsins. Heimsskoðun er því annað hvort veraldleg, þ.e. guðlaus, eða byggð á einhverskonar guðstrú.

Heimsskoðun sem grundvallast á guðstrú er fólgin í því að sjá og túlka lífið í ljósi þess að á bak við það sé almáttugur, algóður, persónulegur og rökrænn Guð, sem skapaði alheiminn og er uppspretta lífsins. Guðlaus heimsskoðun er fólgin í því að sjá og túlka lífið í ljósi þess að á bak við það er ekkert þegar allt kemur til alls.

Guðlaus heimsskoðun er trúarleg sannfæring. Rétt eins og guðstrú þá er guðleysi „sannfæring um þá hluti, sem eigi er auðið að sjá" (sbr. Heb 11.1). Guðleysi byggir á frumspekilegri sannfæringu sem ekki verður sönnuð í eiginlegri merkingu. Þeir sem halda því fram að Guð sé ekki til verða að trúa því að sú staðhæfing sé sönn.

Eftir stendur spurningin hvor heimsskoðunin fellur betur að upplifun og reynslu okkar af lífinu, og jafnframt hvort sé stutt betri og skynsamlegri rökum, guðstrú eða guðleysi.

„Áhrifamesta rit síðustu ára!"

Fyrir skemmstu kom út bókin Ranghugmyndin um guð. Um er að ræða þýðingu Reynis Harðarsonar á bók guðleysingjans Richard Dawkins, The God Delusion, sem kom út árið 2006. Að mati þýðanda, sem er formaður félagsins Vantrúar, er bók Dawkins „hugsanlega eitt áhrifamesta rit síðustu ára" og vonar hann að „umræða um trúmál [verði] á vitrænni nótum þegar fleiri kynnast rökum Dawkins fyrir trúleysi".

Hvað sem áhrifagildi bókarinnar líður má sannarlega ala á þeirri von að íslensk þýðing hennar verði til þess að fleiri kynni sér málflutning Dawkins. Einnig má taka undir væntingar þýðanda að það leiði til þess að umræða um trúmál verði skynsamlegri fyrir vikið. - Og ef fólk gaumgæfir málflutning Dawkins í raun og veru, þ.e. rök hans fyrir guðleysi, og vegur hann og metur í ljósi skynsamlegra mælikvarða, er ég vongóður um að svo verði. Ástæða þess er einföld: Ef ætlunin er að kynna sér grundvöll og gildi guðstrúar af opnum huga og vitsmunalegum heiðarleika þarf ekki að lesa lengi í bók Dawkins til að sjá að hún er fyrst og fremst samansafn upphrópana, sleggjudóma, útúrsnúninga og rangfærslna, þar sem höfðað er til tilfinninga lesandans fremur en yfirvegaðrar og skynsamlegrar íhugunar um efnið. Raunin er sú að í bók sinni dregur Dawkins upp skopmynd af trú og trúuðu fólki sem honum reynist auðvelt að draga dár að.

Richard Dawkins er hæfur þróunarlíffræðingur og hefur sem slíkur þótt rita góð vísindarit. Hitt er annað mál að Ranghugmyndin um Guð er ekki bók af þeim toga. Hún hefur fyrst og fremst að geyma heimspeki og guðfræði í bland við þróunarsálfræði og samfélagslega rýni. Dawkins leitast við að sýna fram á hversu óskynsamleg trú og trúarbrögð séu og þá meintu hættu sem af þeim stafi - sem að mati Dawkins er hreint ekki lítil. Hvað efnið varðar býður bókin ekki upp á yfirvegaða og skynsamlega umræðu. Leiti maður eftir slíkri umræðu grípur maður í tómt þegar Dawkins er annars vegar, líkt og einn gagnrýnandi hans komst að orði. Þess í stað býður bókin upp á vænan skammt af heift og lítilsvirðingu í garð trúar, trúaðs fólks og trúarbragða yfirleitt. Hvað gæði umfjöllunarinnar snertir komst annar gagnrýnandi Dawkins svo að orði: Ef þú vilt fá tilfinningu fyrir því hvernig er að lesa guðfræðilega umfjöllun eftir Dawkins getur þú ímyndað þér einhvern sem skrifar bók um líffræði í krafti þeirrar þekkingar á efninu sem fæst af því að lesa The Book of British Birds. Þannig er Alvin Plantinga, einn fremsti trúarheimspekingur heims, ekki í vafa um að margar af röksemdafærslum Dawkins myndu fá falleinkun í hvaða byrjendaáfanga í heimspeki sem er. Það segir hann ekki til að vera hæðinn í garð Dawkins.

Rök Dawkins

Þegar kemur að því að gagnrýna umfjöllun og efnistök Dawkins þarf að segja fleira en unnt er í stuttri grein. En spyrja má hver séu rök hans fyrir guðleysi, sem þýðandi bókarinnar bindur svo miklar væntingar við? Þau eru, að því er virðist, aðeins ein!

Í bók sinni gagnrýnir Dawkins hin svokölluðu hönnunarrök fyrir tilvist Guðs. Á blaðsíðu 157-158 (í frumútgáfu bókarinnar) segir Dawkins að þar sé um að ræða „grundvallarröksemdafærslu" bókarinnar og kjarnann í máli sínu.

Hvað eru hönnunarrök fyrir tilvist Guðs? Hönnunarrökin eiga sér rætur í forngrískri heimspeki. Þau ganga út frá þeirri forsendu að alheimurinn sýni merki hugvitsamlegrar hönnunar. Þar sem hönnuður er ævinlega á bak við hönnun megi draga þá skynsamlegu ályktun að alheimurinn bendi út fyrir sjálfan sig og að á bak við hann sé hönnuður (Guð). Hönnunarrökin hafa tekið á sig ólíkar myndir á ólíkum tímum enda breytilegt hvað tekið hefur verið sem dæmi um hönnun innan alheimsins. Á meðal þess sem hefur stórum aukið áhrifamátt hönnunarrakanna á síðari tímum er sú vísindalega uppgötvun að tilvist alheimsins og þróun lífs er langt frá því að vera sjálfsagt mál. Reyndin er sú að til að alheimurinn og líf innan hans geti yfirleitt orðið til þurfa gildi lögmála og fasta náttúrunnar að falla í svo óskiljanlega þröngt bil að það verður ekki útskýrt sem tilviljun ein. Sem eitt dæmi af mörgum má nefna að samkvæmt útreikningum eðlisfræðingsins P.C.W. Davies myndi breyting á veika kjarnakraftinum sem næmi aðeins einum hluta á móti 10 í hundraðasta veldi koma í veg fyrir lífvænlegan alheim.

Þessi staðreynd hefur verið kölluð „fínstilling" alheimsins. Í ljósi hennar komst eðlisfræðingurinn Paul Davies svo að orði: „Í gegnum störf mín hef ég sannfærst um að alheimurinn er settur saman af svo undursamlegu hugviti að hann verður ekki útskýrður sem afurð hreinnar og klárrar tilviljunar." Margir vísindamenn fallast á hönnunarrökin, þeirra á meðal Francis Collins, sem stýrði GENOME verkefninu eða skrásetningu á erfðamengi mannsins. Eins og frægt er orðið var það tiltekin útgáfa hönnunarrakanna sem sannfærði heimspekinginn Anthony Flew, einn áhrifamesta guðleysingja síðustu aldar, um tilvist Guðs.

Í Ranghugmyndinni um Guð hafnar Dawkins hönnunarrökunum á þeirri forsendu að hinn meinti hönnuður kalli sjálfur á útskýringu. Sú mótbára er með öðrum orðum fólgin í hinni kunnu spurningu: Hver skapaði Guð? Þessa mótbáru kallar Dawkins „grundvallarröksemdafærslu bókar sinnar". Hann dregur hana saman með eftirfarandi hætti:

1. Ein mesta áskorun mannlegrar hugsunar hefur verið sú að útskýra tilkomu þess sem virðist vera margbrotin og ólíkleg hönnun innan alheimsins.

2. Hin eðlilega freisting er sú að ætla að hér sé um raunverulega hönnun að ræða.

3. Sú freisting er ekki réttmæt vegna þess að hönnunarkenningin vekur strax upp stærri vanda, þ.e. spurninguna hver hannaði hönnuðinn.

4. Hugvitssamlegasta og áhrifamesta útskýringin er darvinsk þróun fyrir tilstilli náttúruvals.

5. Við höfum ekki sambærilega útskýringu innan eðlisfræðinnar.

6. Við ættum ekki að gefa upp þá von að eðlisfræðin komi fram með betri útskýringu, eitthvað jafn áhrifaríkt darvinisma innan líffræði.

Þar af leiðandi er Guð svo til örugglega ekki til.

Rökleysa Dawkins

Það sem er eftirtektavert við þessa „röksemdafærslu" er að niðurstöðuna - „Þar af leiðandi er Guð svo til örugglega ekki til" - leiðir augljóslega ekki af staðhæfingunum sem á undan fara (og gildir þá einu hvort þær séu sannar eða ekki). Hér er einfaldlega um ógilda röksemdafærslu að ræða. Fjarlægðin á milli forsendanna - ef forsendur má kalla - og niðurstöðunnar er í raun sláandi. Og jafnvel þótt andmæli Dawkins væru á rökum reist ógildir maður ekki viðhorf með því að ógilda tiltekin rök fyrir því. Það kunna vel að vera annarskonar rök fyrir hendi sem réttlæta það.

En fleira má finna að „röksemdafærslu" Dawkins. Það má efast um gildi staðhæfinga hans. Í fimmtu staðhæfingunni víkur Dawkins að fínstillingu alheimsins. Engin útskýring er gefin á henni. Sjötta staðhæfingin felur því fátt annað í sér en trú náttúruhyggjusinna. Ennfremur kallar þriðja staðhæfingin á ýmsar spurningar. Staðreyndin er sú að til þess að gangast við tiltekinni útskýringu er ekki nauðsynlegt að geta útskýrt sjálfa útskýringuna. Að halda öðru fram er rökvilla sem gjarnan er kennd við fullkomnunaráráttu. Það sjá allir að ef slíkur mælikvarði væri lagður til grundvallar útskýringu yrði aldrei neitt útskýrt. Það þyrfti alltaf að útskýra útskýringuna. Vísindi væru óhugsandi.

Hugsum okkur fornleifauppgröft. Ef ég gref upp úr jörðinni ýmiskonar áhöld, verkfæri, mataráhöld, vopn o.s.frv. þá væri fyllilega réttmætt að draga þá ályktun að þau bentu til áður óþekkts hóps af fólki (vitsmunaverum) sem í senn bjuggu áhöldin til (hönnuðu) og notuðu. Það breytti engu þótt ég gæti ekki útskýrt hvaða fólk þetta var, af hverju það var þarna á ferð, hvaðan það kom o.s.frv.

Ástæða þess að Dawkins telur tilvist Guðs jafn ólíklega og raun ber vitni er ekki síst sú að hinn meinti hönnuður alheimsins hljóti að vera, að hans mati, að minnsta kosti jafn margbrotinn og flókinn og alheimurinn sjálfur, og því sé ekki um neina útskýringu að ræða þegar allt kemur til alls. En hvaða rök liggja þeirri ályktun til grundvallar? Dawkins virðist telja hana sjálfgefna. Fyrir utan að sú ályktun - að hinn guðlegi hönnuður hljóti að vera jafn margbrotinn og alheimurinn sem hann hannar - lýsir ekki hinu klassíska kristna viðhorfi, þá er hún einfaldlega ekki rétt. Dawkins tekur ekki til greina að Guð er ekki af sama toga og alheimurinn. Guð er í eðli sínu óefnislegur hugur. Guð er takmarkalaus andi án líkama. Sem slíkur er Guð eins einfaldur og vera má. Hann er ekki settur saman úr efnislegum hlutum. Hann er ekki bundinn tíma, rúmi og efni. Hann er ekki háður neinum takmörkum sem myndu kalla á frekari útskýringu. Guð getur vissulega haft margbrotnar hugmyndir og gert flókna hluti. En Guð er sjálfur eins einfaldur og vera má.

Segjum að starfsfélagi minn við áðurnefndan fornleifauppgröft hafni útskýringu minni á áhöldunum sem grafin voru upp og segi: „Bíddu við. Áður óþekktur hópur fólks?! Hvað áttu eiginlega við? Það útskýrir ekkert. Ef vitsmunaverur hönnuðu þessi áhöld hljóta þær að hafa verið að minnsta kosti jafn flóknar og áhöldin sjálf! Þetta er því augljóslega bull hjá þér sem útskýrir ekkert." Ég býst fastlega við því að flestir myndu ætla að þessi ágæti fornleifafræðingur hefði sleppt nokkrum áföngum í námi sínu.

Þegar vísað er til Guðs sem útskýringu á veruleikanum er ekki um að ræða endanlega útskýringu á því sem er til, einfaldlega vegna þess að Guð á sér ekki útskýringu. Guð er nauðsynlegur. Tilvist hans verður ekki útskýrð á grundvelli einhvers annars. Ef Dawkins telur að tilvist slíkrar veru sé ólíkleg verður hann leggja fram rök fyrir því að svo sé. Forsenda slíkrar röksemdarfærslu getur ekki verið sú að efnishyggja sé sönn. Hvorki Dawkins né aðrir hafa lagt fram frambærileg rök af þeim toga. Dawkins virðist ekki einu sinni átta sig á því að hann þurfi að færa fram slík rök.

En vandi Dawkins er meiri en svo, eins og glöggt má sjá á málflutningi hans. Ef veruleikanum er háttað eins og Dawkins telur, ef allt er fólgið í blindri og tilviljunakenndri þróun án nokkurs markmiðs, þá á það líka við um viðhorf og hugmyndir náttúruhyggjusinna um lífið og tilveruna, þ.m.t. hans sjálfs. Þau eru ekkert annað en afrakstur blindrar og tilviljunarkenndrar þróunar. Í því ljósi er vandséð hvers vegna maður ætti að fallast á þau. Hvaða ástæðu hefur Dawkins sjálfur til að fallast á þau? Blind þróun efnis hefur jú ekkert að gera með það sem er satt og rétt.

Á þetta hefur löngum verið bent. Ef allt er afleiðing af tilviljanakenndum árekstri atóma þá þýðir það að hugsanir og skoðanir mannsins eru aðeins aukaafurð þeirrar tilviljunar. Viðhorf náttúruhyggjusinna eru þar ekki undanþegin. Ef svo er hvers vegna ættum við að trúa því að viðhorf þeirra séu sönn og gefi rétta mynd af veruleikanum? Eins og C.S. Lewis sagði eitt sinn: „Ég sé enga ástæðu til að trúa því að ein tilviljun geti gefið rétta útskýringu á öllum öðrum tilviljunum. Það væri eins og að ætla að hið tilviljunarkennda lag sem mjólk tekur á sig þegar henni er óvart hellt niður úr fernunni geti útskýrt hvernig fernan sjálf varð til og hvers vegna það helltist úr henni."

Raunin er sú að Ranghugmyndin um Guð gefur engar ástæður til að ætla að Guð sé ekki til, hvað þá að tilvist hans sé ranghugmynd. Það er engin ástæða til að trúa málflutningi Dawkins. Þvert á móti eru margar góðar og gildar ástæður til að hafna honum.

Hér mætti sannarlega bæta mörgu við. En hvað sem því líður er „grundvallarröksemdafærsla" Dawkins ekki góð. Dawkins gefur sér fyrirfram að efnishyggja sé sönn. Hann færir ekki rök fyrir því. Ef röksemdafærslu hans er ætlað að réttlæta guðleysi missir hún sannarlega marks. Það sama á við um bók Dawkins í heild sinni að mínu mati. Tónn umfjöllunarinnar er yfirlætislegur, villandi, og rökfræðin er í besta falli vandræðaleg.

Holl lesning þrátt fyrir allt

Ranghugmyndin um Guð er tilfinningaþrungin lofræða um gildi guðleysis og þann meinta hjálpræðisveg sem vísindi bjóða manninum uppá. Um leið er bókin miskunarlaus gagnrýni á trú og trúarbrögð þar sem öllu trúuðu fólki virðist skipað í sama flokk sem óskynsömu og hættulegu. Dawkins upphefur guðleysi og vísindi sem einu dyrnar að ósviknu og gefandi lífi um leið og hann ræðst á trú og trúað fólk sem skæðustu hættuna sem steðjar að mannkyni. Trú virðist ekkert minna en rót alls ills í heiminum. (Jafnvel þó það væri satt segði það ekkert um tilvist Guðs.) Það viðhorf er allrar athygli vert í ljósi þess að Dawkins hefur sjálfur staðhæft - og mjög svo réttilega, með tilliti til guðlausrar efnishyggju - að „eins og alheimurinn blasir við er hann nákvæmlega eins og við er að búast ef það er, þegar öllu er á botninn hvolft, engin hönnun, enginn tilgangur, ekkert illt og ekkert gott, aðeins blint, miskunnarlaust tómlæti."

En þrátt fyrir að Dawkins hafi augljóslega engar forsendur til þess í ljósi guðlausrar heimsskoðunar sinnar þreytist hann ekki á því að fella siðferðisdóma og rekja allt illt til trúar og trúarbragða (enda þótt ekkert illt sé til í hans heimi). Með því sýnir hann glöggt fram á hversu gjaldþrota og mótsagnakennd guðlaus heimsskoðun er.

Ranghugmyndin um Guð er rúmlega fjögurhundruð blaðsíðna tilraun til að fylkja fólki um þá heimsskoðun.

Þrátt fyrir allt vona ég að bókin komi víðar við en á altari guðleysingjanna í Vantrú. Það er full þörf á að þeir sem vilja beina umræðu um trú og trúmál í skynsamlegan farveg átti sig á þeirri óskynsemi, rangfærslum og fordómum sem fólgin eru í málflutningi bókstafstrúaðra guðleysingja á borð við Richard Dawkins. Og er þá fátt betra eða hollara en að lesa Ranghugmyndina um Guð.

Að þessu sögðu má rifja upp það sem vísindaheimspekingurinn og guðleysinginn Michael Ruse hafði að segja um Richard Dawkins. Ruse sagði að sú mikla einföldun sem Dawkins byði upp á í málflutningi sínum fengi hann til að skammast sín fyrir að vera guðleysingi. Að mati Ruse gerir Dawkins sér alls ekki far um að skilja eða taka alvarlega þau viðhorf sem hann beinir gagnrýni sinni að. Með því skaði hann málstað guðleysingja öðru fremur.

Í lokin er vert að minna þá sem eru áhugasamir um „vitræna" umræðu um trúmál á bókina The Dawkins Delusion eftir Alister McGrath. Þar er að finna málefnalega ádeilu á málflutning Richard Dawkins. McGrath, sem er fyrrverandi guðleysingi, er virtur prófessor í guðfræði við Oxford-háskóla og einnig með gráðu í lífeðlisfræði. Bók McGraths var gefin út í íslenskri þýðingu árið 2008 undir titlinum Ranghugmynd Richard Dawkins. Því miður var henni gerð minni skil á sínum tíma en efni stóðu til, ólíkt þeirri bók sem hér hefur verið til umræðu.

* * * * 

Greinina má einnig lesa á www.trú.is